مختصری در مورد زری بافی در ايران

سابقه پارچه زربفت در ایران بعنوان اولین کشور صاحب این هنر به دوران اشکانی برمیگردد و اگرچه از دوران هخامنشی پارچه‌های زیادی برایمان بجا نمانده ولی با توجه به تکاملی بودن این هنر صنعت می‌توان ادعا نمود که هخامنشی در نسبت با سایر مهارتهای بجای مانده، در پارچه بافی نیز هیچ کم نداشت و از زمان اشکانی است که نخ‌های گلابتون (نخهایی که از طلای خالص درست می‌شوند) در پارچه‌ها استفاده می‌گردید. بعد‌ها در دوران ساسانی آنقدر این هنر رواج پیدا کرد که رونق تجاری کشور وابسته به فروش پارچه‌های نفیس ابریشمینی بود که به شرق دور یعنی امپراطوری چین که خود تولید کننده ابریشم بود و غرب دور که تمامی کلیسا‌ها و اشراف زادگان از این پارچه‌ها استفاده می‌کردند شد.
در اوایل اسلام تا حدود دو قرن بدلیل محوریت حکومت و تفکر حاکم و تغییر پایتخت که بیشتر در شام و عراق بود این هنر از رونق ساسانی افتاد ولی از حدود قرن سه ببعد دوباره رونق گرفت البته با حمایت‌های حکومت‌ها. از جمله پارچه‌های قابل ذکر کفن‌هایی است از زمان آل بویه که در ری کشف گردید، از لحاظ فنی بسیار پیچیده کار می‌کردند و این اتفاق از ساسانی به ارث رسیده بود، در این دوران پارچه‌ها بحدی پیچیده بودند که اکنون با همه توان فنی در مفاهیم صنعتی، احیای ان پارچه‌ها به‌مان شیوه کاری بسیار سخت و گاهی نشدنی است.

از دوره‌های حکومتی مختلف تا صفوی اصلا نمی‌توان غفلت نمود که بی‌‌‌نهایت پارچه‌های نفیسی از این دوران بجای مانده، ایلخانی، سلجوقی، خوارزمشاهیان و…
که عموما پارچه‌ها از ساسانی تا قبل از صفوی به لحاظ نوع استفاده از نقوش، هنوز وامدار قبل از اسلام بودند و تحول اصلی در نقوش بیشتر به خطوطی بود که در حواشی پارچه‌ها طراحی می‌گردید (عموما کوفی) ولی نقش‌های اصلی‌‌ همان نمادهای مشهور ساسانی بودنداز جمله عقاب و شیر‌های بالدار و بز و پرندگان اساطیری، در تمامی این چهار پنج قرن یعنی از قرن دو و سه تا حدود ٧ و ٨ پارچه‌های زربفت (و یا ابریشمین‌های نقشدار) کماکان ماهیت فاخر خویش را حفظ نمودند و در بعضی از دوران حتی نقش مهر (طراز‌ها) حاکم بودند برای عزل یا نصب والیان و حاکمان در جغرافیای بزرگ ایران آن زمان.

اوج مهارت فنی بافت را در زمان صفویان مشاهده می‌کنیم که البته با ظهور نابغه‌ای چون غیاث الدین نقشبند یزدی این هنر تمام می‌شود و دیگر حرفی برای تکامل نمی‌ماند، در دوران صفوی بخصوص در زمان شاه عباس بحدی این هنر رونق پیدا کرد که فقط در اصفهان هشتصد نفر در گارگاه شاهی کار می‌کردند، و تجارت این پارچه بحدی گسترده بود که در مقاطعی شاه عباس دستور داد که در ایران فروخته نشود و فقط صادر شود، بخش زیادی از مخارج حکومت از فروش زربفت و پارچه‌های نفیس صفوی بود از جمله هزینه سپاه مستحکم صفوی که مقابل عثمانی‌ها ایستاده بود و به نوعی تداعی کننده نفت امروز ماست که وابستگی کشور برا تامین هزینه به آن است.در دوران صفوی در بیشتر شهرهای ایران بافت پارچه رونق داشت از جمله یزد، کاشان، اصفهان که محور اصلی حکومت بود، و شهر‌هایی چون ری، اردبیل، رشت، نیشابور، گرگان، خراسان و غیره.
در این دوران انواع بافت‌ها رونق گرفت و از جمله اتفاق‌های نادر اختراع مخمل بافی است که توسط غیاث الدین نقشبند یزد انجامید، اگرچه در قرون قبل ما نوعی بافت بنام کمخا را داشتیم که شبیه مخمل بود ولی مخمل زربفت‌های صفوی هنوز بی‌رقیب‌اند و زینت بخش موزه‌های دنیا.

از غیاث الدین نقشبند یزدی حدود ٨ اثر بجای مانده که همه ان‌ها شاهکارهای پارچه بافی بحساب می‌آیند، و این فرد بحدی مشهور بود که پادشاهان غیر ایرانی بنام او سفارش پارچه به صفویان می‌دادند و رییس کارگاه شاهی نیز بود.
بعد از وی پسرانش ادامه راه او را پی گرفتند اما در دوران قاجار این هنر به تدریج به اضمحلال و سستی گرایید و در این دروان هنرمندان زیادی به هند مهاجرت کردند و می‌توان گفت رونق پارچه بافی هند از ان زمان تاکنون مرهون این مهاجرت بوده است، در قاجاریه مخمل بافی رونق گسترده تری داشت و همچنین ترمه بافی، ولی زربفت صفوی که دنیا نسبت به آن تعظیم می‌کرد کم کم تمام شد ومخمل ساده حتی در دسترس عوام نیز بود.
و در انت‌ها به پهلوی می‌رسیم که از سال ١٣٠٩ این هنر توسط اخرین بازماندگان کاشان به تهران آمد و در کاخ شمس العماره اولین دستگاهای زری بافی براه افتاد و بعد‌ها تحت حمایت صنایع مستظرفه و بعد‌تر در پهلوی دوم تحت حمایت جدی‌تر وزارت فرهنگ و هنر سابق کارگاه گسترش چشمگیری داشت و تقریبا حدود ٨ هزار متر پارچه در این پنجاه سال بافته شد ناگفته نماند خاندان طریقی نقش بسزایی در رونق مجدد این رشته داشتند و کارگاه پهلوی در تهران در سال ١٣۵٣حدود ٨٠ هنرمند داشت و آثار نفیسی خلق شد از جمله لباس‌های فرح دیبا که در جشن‌های دو هزار و پانصد ساله و همچنین جشن تاج گذاری استفاده نمود، اگرچه قابل ذکر است از جمله کاربرد‌های اصلی این پارچه عجیب و زیبا، پوشش پادشاهان در اینگونه مراسم بود.